Tag: سیدامیرحسین ابطحی

[ms 2]

در سالیان پس از انقلاب اسلامی و پس از جنگ تحمیلی، عرصه‌های فعالیت‌های زنان در جامعه رو به گسترش گذارد، به‌گونه‌ای که تمایل این قشر از جامعه به تحصیل و همچنین فعالیت خارج از منزل و در داخل اجتماع رو به فزونی نهاد. افزایش آمار داوطلبان دختر متقاضی ورود به دانشگاه‌های کشور نسبت به پسران، در سالیان اخیر خود دلیلی بر این مدعاست. ورود زنان به عرصه‌های اجتماعی و تقویت بُعد زندگی اجتماعی آنان، زمینه‌های شرکت آنان در فعالیت‌های گوناگون را فراهم نمود. اما آیا زنان در عرصه‌های سیاسی نیز فعالیت داشته‌اند؟ و رشد سیاسی این افراد و به‌دست گرفتن قدرت توسط ایشان عموما از چه مدلی پیروی می‌کند؟

حضور مؤثر زنان (به‌گونه‌ای سیاسی و در دست گرفتن قدرت‌های نظری یا اجرایی) تا قبل از قرن بیستم که معروف به قرن «آزادی زنان» شد، کمتر مطرح بوده است. بیشتر افرادی که به قدرت می‌رسیدند، وضعیت خود را مدیون توالی وراثتی و میراث خانوادگی خود بوده‌اند. نقش زنان در این برهه از تاریخ، اغلب به‌صورت دست دومی بوده، به گونه‌ای که پشتیبان و حامی برای مرد و همسر به حساب می‌آمدند. در این بین، نمونه‌هایی همچون الیزابت اول در انگلستان و یا کاترین کبیر در روسیه که به‌تنهایی و بدون کمک همسر خود توانستند ابراز شخصیت کرده و تغییر مسیری در حرکت کشور ایجاد کنند، نمونه‌هایی استثنایی محسوب می‌شوند. (۱) پس از این تاریخ نیز آزادی‌های زنان رو به گسترش نهاد و حضور‌ آنان نیز فراگیرتر شد و در عرصه‌های مختلف رشد نمود.

در ایران نیز حضور زنان بر سر قدرت و به‌دست گرفتن ابزار سیاست، همچون دیگر کشور‌ها به‌صورت وراثتی بوده است. نخستین زن ایرانی که به سلطنت رسید و توانست قدرت حاکم بر کشور را کنترل و در مسائل اعمال نظر کند، «پوران‌دخت» بود که پس از حکومت یکی از سرداران ساسانی با توافق بین نجیبان و بزرگان بر تخت نشست. وی توانست در مدت یک سال و چهار ماهی که بر تخت حکومت تکیه زده بود، اصلاحات زیادی در کشور صورت دهد. (۲) تا قبل از انقلاب اسلامی، تقریبا تمامی زنانی که از قدرت سیاسی برخوردار بوده و یا توانایی اعمال قدرت را داشتند، از خانواده‌های سلطنتی و اعیان بودند. در سلسله‌های قبل از پهلوی، زنانی که می‌توانستند سیاست‌های خود را اعمال کنند، عموما زنان حرم‌سرای پادشاهان سلسله‌های مختلف بودند. (۳) در حکومت پهلوی اول، استبداد رضاخان چندان مجالی برای فعالیت‌های سیاسی آزاد، چه به مردان و چه به زنان، نمی‌داد، اما در حکومت پهلوی دوم، رویه‌ی رضاخان تغییراتی ایجاد شد. پس از سرنگونی رضاشاه از حکومت و روی کار آمدن محمدرضا، دو عامل باعث روی کار آمدن افراد در عالم سیاست شد: ۱. آزادی‌های نسبی که داده شد، فضا را برای ورود گروه‌های مختلف سیاسی فراهم نمود. ۲. شباهت نداشتن محمدرضا به پدرش زمینه‌های ورود عناصر خانوادگی پهلوی را به عرصه‌ی سیاست آماده نمود.

[ms 3]

بررسی مختصر عده‌ای از افراد صاحب نفوذ در دربار پهلوی و فضای سیاسی کشور خالی از لطف نیست.

– تاج‌الملوک ۵۳ سال بانوی اول دربار ۲ پهلوی به‌حساب می‌آمد. پس از سقوط رضاشاه و روی کار‌ آمدن محمدرضا، دخالت‌های وی در سیاست شروع شد.

– اشرف پهلوی، خواهر محمدرضا، تا پیش از به حکومت رسیدن، به کارهای اقتصادی تمایل زیادی داشت، اما با مناسب دیدن وضعیت، وارد سیاست کشور شد، به گونه‌ای که محمدرضاشاه یارای ایستادگی در مقابل وی را نداشت. اشرف که فردی جسور و پشتیبان محمدرضا محسوب می‌شد، دخالت‌های زیادی در سیاست‌های کشور نمود، به‌طوری‌ که یکی از عوامل اساسی در کودتای ۲۸ مرداد که منجر به سقوط دولت مصدق شد، توطئه و دسیسه‌ی اشرف پهلوی بود. وی با قدرتی که در اختیار داشت، مافیای پول و قدرت خود را تشکیل داده و از آن در جهت منافع خود استفاده می‌کرد. (۴)

– فرح دیبا (پهلوی)، همسر سوم شاه نیز با ریاست بر بنیادی فرهنگی به نام «بنیاد پهلوی» سعی داشت امور فرهنگی – اجتماعی حاکم بر کشور را اصلاح کند. (۵)

– مریم فیروز، دختر عبدالحسین میرزا فرمانفرما (از شاهزادگان قاجار و نخست‌وزیر) و همسر نورالدین کیانوری (از رهبران حزب توده)، از رهبران شاخه‌ی زنان حزب توده و از فعالان حقوق زنان به‌شمار می‌آمد.

– فرخ‌رو پارسا اولین زن ایرانی بود که به مقام وزارت و همچنین نمایندگی مجلس شورای ملی رسید.

– مهناز افخمی نیز دومین زن ایرانی است که به مقام وزارت رسید.

[ms 1]

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز زنان توانستند حضور خود را در عرصه‌ی سیاسی حفظ نموده و با توجه به وضعیت جامعه، آن را در سالیان پیش‌رو تقویت نمایند. در پست‌های قوه‌ی مجریه، «معصومه ابتکار» رئیس سازمان محیط زیست دولت سید محمد خاتمی و «مرضیه وحیددستجردی» وزیر بهداشت دولت محمود احمدی‌نژاد، از دیگر زنانی بودند که به مشاغل سیاسی دولتی راه پیدا کردند.

نگاهی به آمار کاندیداهای زن مجلس و مقایسه‌ای با آنچه در قبل حاکم بوده، نشان‌دهنده‌ی رشد حضور زنان در جایگاه‌های تصمیم‌گیری و اظهار نظرهای کلان می‌باشد. در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی، از ۱۰۹ کاندید تهران، ۱۰ زن شرکت داشته (درصد کاندیدای زن به کل کاندیداهای استان تهران برابر ۹٪ بود) که خانم منیره علی (گرجی) با یک میلیون و سیصد و سیزده هزار و هفتصد و سی و یک رأی، به‌عنوان نهمین نماینده از ده نماینده‌ی مورد نیاز از حوزه تهران انتخاب شد. (۶)

بررسی آماری تعداد نمایندگان زن در دوره‌های مختلف مجلس می­‌تواند بیان روشنی از حضور آنان در عرصه‌های تصمیم‌گیری به‌حساب آید. این آمارها در نمودارهای زیر ارائه شده است. (۷)

[ms 0]

شایان ذکر است که در ایران پس از انقلاب نیز روابط خانوادگی و سببی، عامل نسبتا مهمی در مطرح شدن زنان سیاسی به‌حساب می‌آید.

—————————–

۱. از طاووس تا فرح، محمود طلوعی، ص ۱۰؛
۲. همان، ص ۱۹-۲۱؛
۳.همان، ص ۹-۳۴؛
۴.  زنان ذی‌نفوذ خاندان پهلوی، نیلوفر کسری، ص ۱۰-۱۷؛
۵. برای اطلاع از افکار و رفتار فرح دیبا (پهلوی) و همین‌طور خوی اشرف پهلوی به فصل «میان همسر و خواهر» کتاب «از کاخ شاه تا زندان اوین» احسان نراقی مراجعه شود.
۶. روزنامه‌ی جمهوری اسلامی، ش ۶۰، ۲۰ مرداد ۵۸، ص ۲؛
۷. داده‌ها از سایت پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی استفاده شده است.

[ms 1]

مبارزه مسلحانه علیه رژیم پهلوی دوم ابتدا از سوی گروه‌هایی مثل شاخه نظامی حزب توده و فدائیان اسلام به صورت جدی آغاز شد و بعدها در قالب گروه‌هایی مثل فدائیان خلق، مجاهدین خلق، گروه‌های مبارز اسلامی مانند گروه‌هایی چون هیأت‌های مؤتلفه اسلامی، حزب ملل اسلامی و گروه‌های کوچکی مثل ابوذر نهاوند، شیعیان راستین همدان، الله‌ اکبر اصفهان و والفجر زاهدان ادامه یافت.

به دلیل بافت شرقی و سنتی جامعه ایران، مردان در این‌گونه گروه‌ها همانند گروه‌های سیاسی فعالیت پررنگ‌تری داشتند. با این حال پس از آغاز مدرنیزاسیون در اوایل دهه چهل و اصرار حکومت بر فعالیت‌های اجتماعی زنان، حضور دختران و زنان چریک در گروه‌های مخالف حکومت شاه بیشتر شد و تابوی فعالیت سیاسی و نظامی زنان روزبه‌روز بیشتر شکسته شد.

زنان حتی در تشکیل خانه‌های تیمی، حمل اسلحه، بمب‌گذاری و ترور مورد استفاده‌ی گروه‌های مسلح قرار می‌گرفتند. مجاهدین خلق یکی از سازمان‌هایی بود که درخلال فعالیت مسلحانه، به عضوگیری از زنان نیز پرداخت. تا زمانی که مجاهدین خلق در چشم ساواک بزرگ نمی‌نمود، سازمان یک گروه به اصطلاح مذکر» بود یعنی تمام افراد آن را مردان تشکیل می‌دادند. اما پس از حساسیت ساواک نسبت به آنان و دستگیری کادر رهبری سازمان، مجاهدین نیز به عضوگیری از بین زنان روی آوردند. بعدها متوجه شدند که حضور زنان در گروه و سازمان می‌تواند یک پوشش امنیتی باشد؛ چه به منظور پوششی برای مخفی نگه داشتن «خانه‌های تیمی» و چه برای «ارتباطات سازمان». با توجه به حساسیتی که ساواک بر روی مردان داشت، زنان می‌توانستند با استفاده از زنانگی خود هم اهداف سازمان را پیش ببرند و هم حساسیت ساواک را به خود جلب نکنند.

با شروع عضوگیری زنان در سازمان مجاهدین و راه‌یابی آنان به کادرهای مرکزی سازمان، خانه‌های تیمی به منظور فعالیت‌های گروه میزبان آنان شد. راه‌یابی آنان خالی از حاشیه‌سازی نبود و عدم اعتقاد برخی اعضای سازمان به حدود و ضوابط شرعی موجب رواج برخی شایعات در مورد مسائل غیر اخلاقی سازمان شد و طبق برخی اسناد ساواک، این مسائل موجب از هم پاشیدن خانواده‌های برخی از اعضای سازمان شد.[۱] از زنان فعال این سازمان می‌توان به اشرف ربیعی (همسر اول مسعود رجوی که پادگان اشرف بغداد به نام اوست) و مریم قجر عضدانلو (همسر کنونی رجوی) اشاره کرد.

علاوه بر مجاهدین خلق که بخشی از آن‌ها مارکسیست شدند، گروه‌های مبارزاسلامی نیز پذیرای برخی زنان چریک بودند. مرضیه حدیدچی (معروف به طاهره دباغ) از زنان چریک مسلمان بود که سال‌ها به مبارزه علیه حکومت پرداخت و در فلسطین و لبنان مدت‌ها مشغول آموزش نظامی بود. او بارها به‌دست ساواک به شدت مورد شکنجه واقع شد و خود درباره این شکنجه‌ها گفته است سوزن‌هایی که ناخن‌هایمان را می‌شکافتند، سیگارهایی که بدن‌مان را می‌سوزاندند تا خاموش شوند و سیلی‌ها و شلاق‌هایی که مدام بر بدن‌مان می‌زدند هیچ‌کدام مانع حرکت انقلابی ما نشد.»

در میان گروه‌های نظامی مارکسیست و غیر مذهبی نیز زنان به رده‌های مهمی دست یافتند. اشرف دهقانی از زنانی است که به مبارزه مسلحانه در گروه فدائیان خلق روی آورد. مستوره احمدزاده از دیگر زنانی بود که به این گروه پیوست. شایان ذکر است که فعالیت‌های وی به همراه برادر خود وارد فازنظامی گروه شد. فدائیان خلق از گروه‌های مارکسیست بودند که اعتقاد به بسیج توده‌ها و پیاده کردن جنگ‌های چریکی و شهری به منظور برکندن ریشه‌های ظلم داشتند. لازم به ذکر است که بیشترین زنان کشته شده در جریان مبارزات مسلحانه مربوط به همین گروه بوده‌اند. از میان ۳۳ زن کشته شده در مبارزات چریکی، ۲۲ نفر (٪۶۶) از آنان متعلق به گروه فدائیان خلق هستند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و بویژه با آغاز جنگ تحمیلی، اگر چه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی زنان نسبت به دوران پهلوی رشد کمی و کیفی محسوسی پیدا کرده بود، اما سابقه فعالیت‌های چریکی زنان نتوانست جایگاه آنان را در میادین جنگ با عراق پررنگ کند و فعالیت‌های زنان در جریان دفاع مقدس بیشتر محدود به کمک‌رسانی از پشت جبهه‌ها بود. اگر چه در این میان استثناهایی همچون خانم دباغ وجود داشتند که تا رده‌های فرماندهی سپاه ارتقا یافتند. در میان گروه‌های اپوزیسیون پس از انقلاب نیز تغییر خاصی در جایگاه نظامی و چریکی زنان دیده نشده است.

[۱]سید حمید روحانی در جلد سوم «نهضت امام خمینی» به تفضیل به بررسی و بیان این موضوع پرداخته است. ص‌ص ۵۷۰-۵۳۸