وجه تمایز انسان از دیگر موجودات

خانم سلیمه زمانی که دانشجوی ارشد زبان شناسی همگانی هستند که پاسخگوی سوالات ما بودند یکی از نکات قابل توجه در این گفتگو ذکر کردن منابع ( با حساسیت خاصی ) توسط ایشان بود .

زبان چیست ؟

دکتر مهری باقری در مقدمات زبان شناسی می گوید : موضوع مورد بحث در زبان شناسی، «زبان » است و زبان دستگاه گزارش اندیشه و معنی و مفاهیم است . وسیله محسوس برای این گزارش، در وهله اول، اصوات زبانی هستند که در حکم مواد خامی هستند که که زبان از آنها قالبهای صوتی می سازد و این قالبهای صوتی برای رساندن معانی، به شیوه ای خاص و مطابق قواعدی به یکدیگر می پیوندند.

بنابراین ارتباط چشم گیری بین این سه یعنی «صوت» و » قواعد و قوانین زبانی» (صرف و نحو ) و » معنا » وجود دارد . یعنی می توان گفت : موضوعات اصلی زبان شناسی عبارتند از «صرف» یا ساختواژه ،»نحو» ، «معناشناسی» و آواشناسی ؛ بهتر است بگوییم واج شناسی تا شامل قواعد حاکم بر آوا ها هم بشود.

در «معناشناسی» رابطه واژه ها و جمله ها در شبکه معنایی زبان بررسی می شود مانند: شمول، ابهام، تلویح، التزام و … اصطلاح شبکه معنایی به این معناست که بین عناصر، ارتباط متقابل وجود دارد . البته در معناشناسی بخشی هم به منطق اختصاص دارد ، یعنی بررسی درستی و نادرستی جملات و …

واج شناسی» علم مطالعه و بررسی نظام آوایی زبان و پیدا کردن قاعده تغییرات آواییاست . به عنوان مثال: واژه «شنبه» را «شمبه» تلفظ می کنیم یعنی «ن» را در کنار «ب» ، به صورت «م» تلفظ می کنیم تا هر دو، جایگاه تولید یکسان- دولبی- داشته باشند و راحت تر ادا شوند. جایگاه تکیه در کلمات و آهنگ جملات هم در بخش واج شناسی مشخص می شود.

«صرف» شامل قواعد ساختِ واژه های زبان و «نحو» قواعد به کارگیری واژه هادر جمله است

اگر بخواهیم کلی تر و از اهداف زبان شناسی بگوییم زبان‌شناسی (linguistics) می‌کوشد تا به پرسشهایی بنیادین همچون «زبانچیست؟» و «زبان چگونه عمل می‌کند؟» پاسخ گوید ؛برای نمونه، این که «زبان آدمی با سامانه ارتباطی دیگر جانوران چه تفاوتی دارد؟»، «کودک چگونه سخن گفتن می‌آموزد؟»، «انسان چگونه می‌نویسد و از چهراهی زبان گفتاری را وا کاوی (تحلیل) می‌کند؟»، «چرا زبانها دیگرگون می‌شوند؟

لطفا کمی درباره ی پیشینه ی زبان شناسی برایمان توضیح بدهید

زبان‌شناسی با کتاب ( دستور سانسکریت ) نوشته پانینی هندی آغاز گشت. پانینی در سده پنجم پیش از میلاد مسیح، دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای نوشت. اما پس از پانینی اولین اندیشه ها درباره زبان در یونان باستان شکل گرفت . یعنی افلاطون و ارسطو اولین بار مباحث زبانی را در نوشته هایشان مطرح کردند. ارسطو در کتاب «بوطیقا» یا فن شعر، مسائل نقد ادبی را بیان کرده است. در مورد منشا زبان و ارتباط بین معنی و واژه ها پیروان افلاطون و ارسطو اختلافاتی داشتند ،افلاطون به طبیعی بودن زبان اعتقاد داشت . یعنی بین واژه ها و معنی آنها ارتباط وجود دارد ، اما ارسطو معتقد به قرار دادی بودن زبان بود . «پریس کیانوس» و «دوناتوس» دو تن از مشهور ترین دستور نویسان لاتین بودند. بعدها دستور سنّتی، از روی دستور همین دو نفر نوشته شده بود . دیدگاه سنتی تجویزی بوده اما امروزه آنچه مردم به کار می برند درست شمرده می شود و دیدگاه توصیفی است.

فردیناند دو سوسور، پدر زبان شناسی نوین است . او بود که نخستین بار از زبان با عنوان نظام نام برد. و بنیانگذار مکتب «ساختگرایی»است که بیان می کند اجزای زبان در کنار هم و در تعامل باهم زبان را می سازند. امروزه هم نوام چامسکی زبان شناس برجسته ایست که نظریات نوینی در مورد زبان بشر دارد.

و نظریاتش انقلابی در این رشته به وجود آورد. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی و «به طور ارثی برنامه‌ریزی شده» اوست و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای یادگیری زبان مادری ایفا می‌کند. کودک مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط زبانی خویش می‌گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به صورت اکتسابی وارد مغز کودک می شود.

البته در این میان ایرانیانی هم هستند که در شاخه های مختلف زبان شناسی تحقیق کرده اند به عنوان مثال بوعلی سینا در آواشناسی و واژه گزینی و سیبویه در دستور و آواشناسی زبان عربی نظریاتی دارند.

اهمیت پرداختن به زبان شناسی چیست ؟

جالب است بدانید که دکتر محمد دبیر مقدم، از اساتید زبان شناس که در زمینه نظری کردن این علم در کشورمان تلاش بسیاری کرده است و به این سوال این گونه پاسخ داده است ؛ باید گفت قوه نطق ویژه انسان است یعنی هیچ موجود دیگری توانایی سخن گفتن ندارد. اگر کودک در معرض یک یا چند زبان قرار گیرد این توانایی را دارد که زبان محیط را بدون آموزش بیاموزد . از این روست که زبان شناسانی مانند چامسکی که برجسته ترین زبان شناس و نظریه پرداز قرن ماست، به این نتیجه رسیده اند که بخشی از دانش زبان، ذاتی، فطری یا بنا به اعتقاد امروزی، ژنتیکی است که این بخش مشترک همه زبان هاست و بخش دیگر که مثلا ویژه فارسی است آن است که ما در محیط – جامعه زبانی که با آن زبان سخن می گویند- فرا می گیریم.

در واقع زبان شناسی از پدیده ای صحبت می کند که وجه تمایز انسان از دیگر موجودات است . بنابر نظر دکتر دبیر مقدم، به لحاظ جنبه های کاربردی، از طریق مطالعه زبان با پیشینه تحولات تاریخی ،اجتماعی،فرهنگی و فکری آشنا می شویم. هر فرهنگ لغت در مورد هر زبانی با مدخلی شروع می شود مدخل بعدی تلفظ آن و سپس مقوله دستوری و بعد ریشه شناسی آن است و همه اینها اطلاعات زبان شناختی است. همان طور که می دانیم ایران دارای گویشها و لهجه های بسیار متنوع است که گنجینه ای از میراث اقوام ایرانی و ساکنان ایران در این گویش ها لهجه ها باقی مانده است و مطالعه آنها رسالت بزرگی است. و این وظیفه جامعه زبان شناسی است که در ثبت و ضبط گویشها و لهجه ها بکوشد.

لطفا ارتباط زبان شناسی وسایر علوم را برایمان توضیح بدهید.

دکتری مهری باقری در این باره می نویسد: از آنجا که از یکسو زبان شناسی، زبان را از دو جنبه نظری و عملی مورد مطالعه قرار می دهد و از سوی دیگر، علوم متعدد دیگر نیز از زبان و روشها و یافته های زبان شناسی استفاده فراوان می برند، زبان شناسی حوزه وسیعی از موضوعات مختلف را در بر می گیرد و با علوم بسیاری ارتباط دارد و از طرف دیگر چون زبان به عنوان وسیله ای برای تمایز انسان از حیوان تعریف می شود، با علوم دیگری که موضوع مورد بحث آنها انسان است مثل: فلسفه و منطق، تاریخ، هنر و ادبیات، روان شناسی، جامعه شناسی، مردم شناسی و قوم شناسی که از زمره علوم انسانی به شمار می آیند مربوط می شود.

در جنبه عملی، نظریه های زبانی و یافته ها و روشهای زبان شناسی به بحث گذاشته می شوند و از یک سو داده های زبان شناسی برای اهداف مختلف و حل مشکلات و مسائل زبانی از قبیل : آموزش زبان، واژه سازی و فرهنگ نویسی به کار گرفته می شود و از سوی دیگر این مساله که چگونه می توان از تعریف ها و یافته های زبان شناسی در تحقیقات مربوط به علوم دیگر سود جست، مورد بررسی و کنکاش قرار می گیرد. در زبان شناسی رایانشی، فرهنگ نویسی، طراحی برنامه های تشخیص گفتار و متن و تولید کننده آنها مد نظر است.