چارقد

[ms 2]

باید فکری کرد. این فضای مجازی یک‌هو آمد؛ بدون این‌که برایش فکر کرده باشیم؛ بدون این‌که مبانی‌اش را بدانیم؛ بدون این‌که برای زندگی در آن ایده داشته باشیم. فضای مجازی برای ما شده است وادی تیه؛ پر از آدم سرگردان. آدم‌هایی که تا دیروز نمی‌توانستند با هم رابطه داشته باشند، امروز کلماتشان کنار هم آمده است. بعید می‌دانم کسی باشد که تلاش کرده باشد، تمام رابطه را خلاصه کند در کلمات سیاه‌رنگ. این‌جا تناسخ است. آدم‌ها توی کلماتشان حلول کرده‌اند. کلمه‌ها احساس دارند، شادند، غمگین‌اند. زندگی مجازی، بسیاری از مرزهای زندگی واقعی را شکست، به بهانه‌ی این‌که کسی آدم‌های پشت این کلمات را نمی‌بیند. اما واقعیت چیز دیگری است. زندگی مجازی دیگر مجازی نیست. پشت همه‌ی کلماتی که نوشته می‌شود، آدمی نشسته است؛ مرد یا زن، دختر یا پسر.

ما در حال گذر هستیم. آدم‌های در حال گذار، بیش‌ترین آسیب را خواهند دید. آسیب‌های بیست سال بعد فضای نت، بسیار کم‌تر از امروز است. هنوز ما در این فضا سرگردانیم. برای زندگی‌اش برنامه‌ای نریخته‌ایم و انگار فکری هم نکرده‌ایم. برای نسل بعد، زندگی مجازی بخشی از واقعیت زندگی انسانی است، اما برای ما بیش‌تر یک تفریح است و در بهترین حالت، مرجعی برای پژوهش. ما هنوز نمی‌دانیم به کجا می‌رویم.

اگر نگاهی به جامعه‌ی ارزشی و متدین فضای مجازی، مخصوصا اجتماع‌های مجازی کنیم، این سرگردانی را می‌بینیم. طبق عرف جامعه‌ی ارزشی که مبتنی بر احکام دینی است، روابط پسر و دختر یا مرد و زن در محدوده‌های مشخصی تعریف شده است. این رابطه در طول تاریخ تغییر کرده، اما همیشه مبتنی بر دین بوده است. گاهی نگاهی افراطی شده و گاهی این نگاه، تعدیل شده است. مثلا بنا به برخی نقل قول‌ها، زنان در هنگام صحبت با مرد بیگانه، سنگ در دهان می‌گذاشتند تا صداشان مردانه شود و این امر تبلیغ می‌شده و ارزش بود. اما این نگاه امروز تعدیل شده است. یا زمانی، شرکت در انتخابات برای زنان امری ضددینی محسوب می‌شد و امروز ارزش است و زنان حتی بر اساس تکلیف دینی نسبت به حکومت اسلامی در آن شرکت می‌کنند. در هر حال، این روابط در زندگی واقعی، مشخص بود، ولو این‌که در طی زمان و عرف مختلف تغییر می‌کرد.

نکته‌ای که باید در تنظیم روابط خارجی و زندگی واقعی تأثیر داد، صرف احکام فقهی حجاب نیست، بلکه مقوله‌ی عفاف نیز بسیار مؤثر است. برای نمونه، سبقت در سلام از جانب زن از لحاظ فقهی اشکالی ندارد، اما این امر، فعلی خلاف عفاف شمرده می‌شود.

[ms 3]

عفاف مساوی با حجاب نیست. عفاف امری درونی است که بر افعال خارجی در روابط با دیگران تأثیر دارد، اما حجاب فعل خارجی است که مساوی پوشش خاصی است. چه‌بسا در جامعه‌ی خاصی به‌دلیل عقاید خاص، حجاب به معنای جامعه‌ی ما نباشد، اما افراد عفیف باشند؛ یعنی عفت بر اساس عرف جامعه تعریف شود و چه‌بسا افراد باحجابی که در افعال خارجی‌شان نشانی از عفت نباشد. می‌توان عفت را این‌گونه معنا کرد: حسی درونی که به کردار بیرونی، شخصیت والا عطا می‌کند. این کردار بیرونی می‌تواند خود پوشش هم باشد؛ یعنی میان عفاف و حجاب رابطه است و این رابطه هم از مهم‌ترین و اصلی‌ترین نتایج عفاف است، اما نه به این‌معنا که با هم مساوی باشند.

برگردیم به اول سخن؛ ما برای دنیای مجازی و زندگی مجازی و تنظیم رابطه‌ها هنوز برنامه‌ی درستی تنظیم نکرده‌ایم. در جامعه‌ی واقعیِ ارزشیِ ما که بر اساس عفاف و حجاب تنظیم شده بود، رابطه میان دو جنس مخالف، محدود به ضروریات عرفی می‌شد. فضای مجازی بسیاری از این حدود را شکست. اشتباه نشود. بحث اشکال فقهی نیست. از لحاظ فقهی، کامنت‌گذاشتن و یا لایک زدن برای جنس مخالف هیچ اشکالی ندارد و حتی غیرعاقلانه به‌نظر نمی‌رسد. سخن این است که همان‌گونه که تنظیم روابط خارجی صرفا بر اساس فتاوای فقهی نیست و عفاف در آن بسیار نقش دارد، باید جایگاه عفاف در تنظیم روابط مجازی هم مشخص شود.

به نظر می‌آید که در فضای مجازی، بحث حجاب برای جامعه‌ی ارزشی آن‌چنان جایگاه ندارد؛ چون ضوابط آن را می‌دانند و رعایت می‌کنند. اما آیا عفاف در جامعه‌ی مجازی و تأثیر آن بر عمل در این جامعه برای کاربران ارزشی مشخص شده است؟ آن‌چه من دیده‌ام، خلاف این را می‌گوید. باید به این نکته توجه کرد که فضای مجازی، ولو این‌که هنوز مجازی است، اما گره خورده به واقعیت. اگر عفاف در این جامعه تعریف و ترویج نشود، بر روابط خارجی هم تأثیر دارد. این از بزرگ‌ترین خطرهایی است که کاربران ارزشی را تهدید می‌کند.

برای تنظیم برنامه‌ی زندگی ارزشی در فضای مجازی، باید جامعه‌ی مجازی را شناخت، جزئیاتش را دانست، گونه‌های مختلف رابطه را تشخیص داد، مخاطبان و حتی رصدگران را شناسایی کرد و… . آن‌گاه بر اساس تعالیم دینی و اخلاقی که داریم، به تنظیم این زندگی بپردازیم.

[ms 0]

هم‌اتاقی بودیم؛ من و فاطمه و مریم. با فاطمه قسمت شده بود برویم اردو و مریم به‌خاطر امتحان نتوانست بیاید. وقتی برگشتیم، دیدیم مریم گوشه‌ی اتاق کز کرده و گریه می‌کند. اول ترسیدیم. نمی‌گفت چه شده، اما بعد معلوم شد روز جمعه سلف دانشگاه تعطیل بوده و خانم از صبح چیزی نخورده. آخرین تلاشش برای درست کردن یک نیمروی ساده، به چیزی شبیه زغال‌سنگ منتهی شده!

مریم بچه‌ی آخر بود. مادرش معتقد بود دخترش باید درس بخواند و برای یادگرفتن این طور کارها حالا حالاها وقت دارد. نتیجه‌اش هم این شده که مریم در ۲۲سالگی از پسِ پخت یک نیمرو برنیامده بود.

***

چرا والدین امروزی فکر می‌کنند فرزندشان -چه دختر و چه پسر- باید تحصیلات عالی داشته باشد، حالا به هر بهانه و هر قیمتی؟!

آیا بینش مادران ما تغییر کرده که دختران ۲۳-۲۴ساله‌ی خودشان را برای پذیرفتن نقش همسری، کوچک و بچه می‌دانند؟ من در مقطع راهنمایی دبیر حرفه هستم و با دختران ۱۳-۱۴ساله سروکار دارم. برای من خیلی عجیب است که دختر در این سن هیچ مسئولیتی در خانه نداشته باشد و فقط درس خواندن وظیفه‌ی او باشد!

پس این دختر از کجا و از کی باید خانه‌داری را یاد بگیرد؟ به‌نظر شما این زشت نیست که تا مادر میوه پوست نکند و جلوی دختر بزرگش نگذارد، دختر میوه نمی‌خورد؟ یا به بهانه‌ی درس خواندن، او را از ظرف شستن، جارو کردن، سفره آماده کردن، پذیرایی از مهمان و هزار کار دیگر، که به‌طور طبیعی وظیفه‌ی دختر در این سن حساب می‌شود، معاف کند؟ به‌نظر شما این دلسوزی مادر است؟

این مشکل فقط در ارتباط با دختران نیست. درمورد پسران هم موارد عجیبی می‌بینیم. پسران امروزی اصلا زشت نمی‌دانند که تا ۱۸، بلکه تا ۲۰سالگی از پدرشان پول‌توجیبی بگیرند! یا این‌که پسرها حال ندارند در صف نانوایی بایستند، و به‌جای آن‌ها مادرشان این کار را انجام می‌دهد!

شما هم بارها این جمله را شنیده‌اید: «زمونه عوض شده مادر». دیگر دختران ما نمی‌خواهند ازدواج کنند؛ نمی‌خواهند مادر باشند. پسران نمی‌خواهند تکیه‌گاه همسر و فرزندشان باشند.

آماده کردن فرزندان برای زندگی مشترک، از چندسالگی باید آغاز شود؟ آیا این درست است که در ۲۸سالگی به یک‌باره تمام بار زندگی را روی دوش دختر یا پسرمان بگذاریم، بدون این‌که حتی کوچک‌ترین آموزشی در مسئولیت‌پذیری به او داده باشیم؟ آیا تغییر بینش والدین امروزی در جهت مثبت است؟ آیا به نفع خودشان و فرزندشان است یا نه؟

به‌نظر من تغییر بینش امروزی در جهت تقویت خودخواهی است. «دوست داشتن من» در اولویت قرار گرفته. نتیجه‌ی این کار آن است که در زندگی‌های نسل جوان امروز، توقع همسران از یک‌دیگر نامعقول شده، تا جایی که مرد، کار بیرون از منزل را وظیفه‌ی زن می‌داند و از همه بدتر، به حقوق زن به‌عنوان حلـّال بسیاری از مشکلاتش نگاه می‌کند!

وظیفه‌ی من و تو که مادر و پدر جوان امروز هستیم و تربیت نسل جوان آینده را به عهده‌مان گذاشته‌اند، چیست؟ من دخترم را چگونه باید تربیت کنم؟ تو پسرت را چگونه تربیت می‌کنی؟ «زمونه عوض شده» یا لازم است ما هم بینشمان را تغییر دهیم؟

[ms 0]

ترکیب «قشری به نام زن شاغل» در جامعه‌ی ایران ترکیب بدیع و تازه‌ای است و قدمتش آن‌قدرها دور نیست که بشود برایش تاریخچه نوشت. زن امروز به‌شدت میل دارد بیرون از خانه کار کند و خودش را به هر دری می‌زند تا بتواند شغل مناسب و خوبی برای خودش فراهم کند. مسئله‌ی اشتغال زنان در جامعه‌ای مثل ایران می‌تواند به یک موضوع مهم و بحث‌برانگیز تبدیل شود؛ زیرا زن ایرانی امروز، هم دوست دارد همسر و زن و مادر خانه باشد و کدبانوگری‌اش شهره‌ی آفاق، و هم دلش می‌خواهد شاغل باشد. درحالی‌که جامعه‌ی زنان شاغل، خودشان هم بر این امر اتفاق نظر دارند که جمع کردن همه‌ی این موارد کار سخت و دشواری است و بیش‌ترین فشار و مسئولیت بر شانه‌های زنی است که می‌خواهد در فعالیت اجتماعی مشارکت و حضور داشته باشد.

اشتغال زنان را می‌توان در ردیف پدیده‌های اجتماعی مهمی دانست که هم از اجتماع اثر می‌گیرند و هم بر اجتماع اثر می‌گذارند. قطعا این اثرگذاری و اثرپذیری نمی‌تواند فقط جنبه‌ی منفی و یا تنها جنبه‌ی مثبت داشته باشد و باید از جهات گوناگون بررسی شود. اگر هم نظریه‌پردازانی هستند که مقاله‌های بلندبالا برای اثبات اثرگذاری صرفا منفی یا مثبت این قضیه نوشته‌اند، حتما از جنبه‌های مختلف و گوناگون این پدیده غافل بوده‌اند؛ وگرنه می‌شود به صراحت گفت که نظریه‌ی آن‌ها با بی‌انصافی و درک نادرست از روحیه و شرایط زنان و جامعه بوده است.

من کار کردن را دوست دارم

معمولا کسی از یک مرد یا پسر جوان نمی‌پرسد که چرا کار می‌کند و انگیزه‌اش از این‌که می‌خواهد شاغل باشد چیست؛ زیرا به نظر همه سؤال خنده‌داری است. اما خیل عظیمی از جامعه‌شناسان و روان‌‌شناسان و کارشناسان مذهبی و علمی به دنبال جواب این سؤال هستند که چه انگیزه‌ای می‌تواند یک زن را مجبور کند که به کار بیرون از خانه تن دهد و مسئولیت خانه را هم به دوش بکشد و خودش را زیر فشار نقش‌های متعدد اجتماعی قرار بدهد. اگر فرض نیاز مالی زن شاغل را کنار بگذاریم، با تعداد محدود اما مهمی از انگیزه‌های روی‌آوردن زنان به اشتغال مواجه می‌شویم که برای مثال عبارتند از:

۱- استقلال مالی:
زنان دوست دارند استقلال مالی داشته باشند تا احساس مصرف‌گرایی و مستقل از مرد بودن را تجربه کنند.

۲- مدرک:
بالا رفتن سطح سواد و تحصیلات و رسیدن به مدارج بالای علمی یکی دیگر از دلایل استقبال زنان از اشتغال است. زنی که چند سال از عمر خود را صرف تحصیل و تحقیق و پژوهش می‌کند، حالا می‌خواهد با مشارکت اجتماعی، توانمندی‌هایش را به جامعه ابراز کند.

۳- ارتباط اجتماعی:
زن خانه‌دار یک انسان مصرف‌گراست و حس تنهایی و مصرف‌گرایی می‌تواند عامل بروز افسردگی در زنان باشد. از طرفی، زن امروز، دیگر از داشتن خانه‌های بزرگ ۲۰۰-۳۰۰ متری و حیاط و باغ و باغچه و همسایه و این‌جور چیزها محروم بوده و همه‌ی زندگی‌اش در خوش‌بینانه‌ترین حالت، محدود به یک خانه‌ی ۱۰۰-۱۲۰ متری است. زندگی شهری ارتباط اقوام و همسایه‌ها را کم و محدود کرده. به همین دلیل و دلایل فراوان دیگر، زن در خانه احساس تنهایی و عقب‌ماندگی از اجتماع می‌کند و نیاز دارد برای ارتباط گرفتن با انسان‌ها به کاری بیرون از خانه و غیر از خانه‌داری بپردازد.

۴- شغل به مثابه‌ی یک ارزش:
اثری که جامعه بر پدیده‌ی اشتغال زنان داشته، خیلی پُررنگ و تأثیرگذار بوده؛ زیرا شاغل بودن یک زن در جامعه‌ی امروز ایران تبدیل به یک ارزش اجتماعی شده است، تا جایی‌که زن شاغل امروز به‌خاطر شغلش، به هم‌جنسان خانه‌دارش فخرفروشی می‌کند و خودش را یک سر و گردن بالاتر از زنی می‌داند که در خانه بیش‌تر وقت خود را برای تربیت کودکش صرف می‌کند. این احساس برتری و پیروزی زنان شاغل نسبت به هم‌جنسان بیکار یا خانه‌دار، خود می‌تواند عامل مهمی برای ترغیب افکار عمومی جامعه‌ی زنان به‌سمت اشتغال باشد.

[ms 1]

از آن طرف قضیه

انتخاب شغل برای زنان کار ساده‌ای نیست. حتی قبل از آن، تعداد زیادی از افراد جامعه‌ی زنان بر سر دو راهی انتخاب اشتغال و خانه‌داری مانده‌اند و حسابی وزنه‌های هر دو طرف را سبک و سنگین کرده‌اند. اگر اشتغال مانع ازدواج زنان نشود، در روند فرزندآوری آنان اثر خواهد گذاشت.

زنی که دلش می‌خواهد کار کند، دوست هم دارد که مادر شود، اما وقتی شرایط کاری و شغلی‌اش به او این اجازه را نمی‌دهد که بتواند با خیال راحت به مادری‌اش برسد، او سعی می‌کند تا جایی‌که می‌تواند این امر را به تعویق بیندازد. ترسِ از دست دادن پایگاه اجتماعی و شغلی و پیشرفت‌های روبه‌روی زن شاغل، او را بر این می‌دارد که بر میل مادری‌اش پا بگذارد. از طرفی، اشتغال زنان می‌تواند تا حدودی بر روابط همسران هم اثرگذار باشد.

در هر حال، یک زن همیشه بین چند راه و چند انتخاب قرار دارد که البته هیچ‌کدام از آن‌ها بهترین راه ممکن نیست و نمی‌تواند بهترین انتخاب او باشد. او نمی‌داند در خانه بنشیند و به کار فکر نکند، یا کار کند و به خودش فشار مضاعف وارد کند و استرس و اضطراب رسیدگی به همه‌ی نقش هایش را تحمل کند و فرزند نوزادش را به آغوش مربی مهدکودک بسپارد و یا…

اشکال کار کجاست؟

زنان نیمی از جامعه‌اند و ما نمی‌توانیم و نباید این نیمه را نادیده بگیریم. نمی‌شود به زن بگوییم یکی از این راه‌ها را انتخاب کن؛ زیرا در هر صورت یک نفر این جا مغبون واقع می‌شود. قطعا نمی‌توان به زن عصر حاضر گفت که فکر کار کردن را از سرش بیرون کند؛ زیرا هم جامعه به حضورش نیاز دارد و هم زن به حضور در اجتماع. زنی که از خودش راضی باشد، شاد خواهد بود و شادیِ زنان شادیِ خانواده را به‌دنبال دارد و به تبع آن، اجتماعی شاد می‌سازد. اشکال کار کجاست که زن مسلمان ایرانی نمی‌تواند به‌راحتی و بدون دغدغه و استرس و اضطراب، هم به حضور و مشارکت اجتماعی خود برسد و هم نقش مادری و همسری خود را به بهترین شکل ممکن ایفا کند؟

سؤال بالا پاسخ‌های متعددی دارد که از حوصله و مجال این یادداشت بیرون است، اما با یک حساب سرانگشتی و سطحی هم می‌شود فهمید که با اصلاح سیاست‌های اشتغال زنان می‌توان تا حد قابل توجهی دغدغه‌ی زنان را در عرصه‌ی اشتغال کاهش داد و میدان را برایشان بازتر کرد. مثلا تصویب کار پاره‌وقت یا نیمه‌وقت برای زنان، ایجاد دورکاری، ایجاد شغل‌های محلی و نزدیک بودن محل کار زنان به خانه، تغییر مدل مرخصی بعد از زایمان و مسائلی از این دست…

پای کار آن‌جا می‌لنگد که جامعه‌ی اسلامی-ایرانی ما مدلی منحصربه‌فرد برای اشتغال زنانمان ندارد؛ مدلی که با شرایط و ویژگی‌های زن جامعه‌ی مسلمان ایرانی هماهنگ بوده، با شیوه و سبک زندگی دینی‌اش هم‌خوانی داشته باشد. زن شاغل مسلمان ایرانی باید مدلی از اشتغال داشته باشد که منحصر به جامعه و شرایط روحی-روانی خودش و هماهنگ و همسو با دینش باشد. آیا واقعا همین‌طور است؟ آیا در عمل، مدل اجتماعی و دینی اشتغال زنان ما با زنان غربی و غیر ایرانی تفاوتی دارد؟ واقعا مشکل کار از کجاست؟

[ms 0]

رفته بودم دانشگاه تربیت مدرس برای کاری. بنر زده بودند که به‌طرف نمایشگاه حجاب و عفاف و فرهنگ فاطمی و روز زن و این‌ها. بلافاصله راهم را کج کردم. خاطره‌ی خوشی از این‌جور نمایشگاه‌ها دارم. البته خاطره‌ی خوش نه‌چندان فرهنگی! یک بار که برای کاری رفته بودم دانشکده‌ی مدیریت علامه، یکی از همین نمایشگاه‌ها برپا بود و من یک روسری خیلی خوش‌رنگ و خوش‌طرح و بلند را به قیمتی ارزان خریده بودم!

جلوی نمایشگاه دو تا میز گذاشته بودند و رویش چند تا کتاب شهید مطهری و حجاب و عفاف و این‌ها. آن طرف هم یک کلمن بزرگ شربت خنک که انصافا در آن هوای گرم می‌چسبید. روز آخر نمایشگاه بود. روزهای اول حکما شیرینی‌ای چیزی هم بوده. از ورودی‌اش وارد شدم. خبری از تکرار خاطره‌ی خوش نبود. از نمایشگاه‌های ماکت بود.

وارد که می‌شدی، ماکت یک غار مثلا حرا بود که روایات و اتفاقاتش را نوشته بودند و زده بودند رویش. یک نخل که مثلا این‌جا عربستان است. آن طرف چند ماکت که رویشان چادر سبز انداخته بودند که یعنی معصومند. از مقوانوشت‌های کنارش می‌توانستی بفهمی لحظه‌ی میلاد حضرت فاطمه (س) است. یک آقایی هم آمد و برای من که تنها بازدیدکننده‌ی نمایشگاه بودم، توضیحات کوتاهی داد در باب این‌که این غار حراست و آن چیست و نوشته‌ها کمکتان می‌کند. دالان را رد کردم و رسیدم به ماکت‌های دیگر. یک چاه بود و دوباره ماکت یک آدم که رویش پارچه‌ی سبز انداخته‌اند. آن طرف هم دو تا ماکت با پارچه‌ی سفید و سبز که جلویشان یک سفره‌ی مثلا عقد پهن بود و مثلا ساده؛ یک آیینه و چند شمع طرح گل و کمی اکلیل! از درودیوار دالان‌ها برگ نخل آویزان بود. دالان را که ادامه می‌دادی، می‌رسیدی به در سوخته و… دیگر ادامه نمی‌دهم. همه‌تان از این مدل نمایشگاه‌ها دیده‌اید و مقوانوشت‌هایش را از حفظید.

بله، این هم عین همان‌ها بود. حتی یک روسری خوش‌رنگ و بلند و ارزان‌قیمت هم از این نمایشگاه نصیبم نشد. همه همان تکرار‌ها که حتی برای بچه‌های مهدکودکی هم فکر نمی‌کنم جذابیت داشته باشد، چه برسد به دانشجویان مقطع ارشد (مدرس فقط در مقطع ارشد، دانشجو می‌گیرد). از نمایشگاه آمدم بیرون و یک‌بار دیگر به بنر خوش‌آب‌ورنگ و پُرطمطراق نمایشگاه نگاهی انداختم. کار، کار معاونت اجتماعی-فرهنگی دانشگاه بود.

[ms 1]

فکر کردم چه جور آدم‌هایی در آن معاونت نشسته‌اند و چطور فکر کرده‌اند این نمایشگاه، از فروش روسری‌های ارزان و بلند و خوش‌طرح و رنگ مفیدتر است. یا فکر کرده‌اند این ماکت‌های کج‌وکوله و پارچه‌های سبز و نخل‌ها و در سوخته و مقواها چه چیز خاصی را می‌خواهند تداعی کنند. اصلا چند میلیون خرج کرده‌اند؟

جمله‌هایی که قرار است توی بیلان کاری نوشته شود، می‌آمد توی ذهنم که به منظور آشنایی با فرهنگ فاطمی و حجاب و عفاف، یک نمایشگاه مصادف با ولادت بانوی دو عالم … با بهره‌گیری از هنر عالی شمع‌سازی و پارچه رو ماکت … بیش از هزار تن از دانشجویان و اساتید دانشگاه تربیت مدرس از این نمایشگاه دیدن و اظهار رضایت کردند و … تصویر می‌آمد توی ذهنم؛ تصویر بودجه‌هایی که بر باد می‌روند.

امسال وکلای ملت در تبصره‌ی بند ۱۷ ماده واحده‌ی لایحه‌ی بودجه‌ی ۹۱ اواخر اردیبهشت‌ماه مصوب کردند مبلغ ۱۵۰ میلیارد ریال به موضوع گسترش فرهنگ عفاف و حجاب اختصاص پیدا کند تا با هماهنگی وزارت کشور از طریق دستگاه‌های ذی‌ربط هزینه شود. تا پیش از این، بودجه‌ی فرهنگ عفاف و حجاب از محل بودجه‌های فرهنگی تأمین می‌شد. البته پس از گذشت ۴ماه از سال ۹۱ این بودجه برخلاف تخصیص اعتبار از سوی مجلس، توسط دولت به دستگاه‌های اجرایی و وزارتخانه‌ها داده نشده است. اما باید دید در صورت اختصاص این بودجه آیا برنامه‌های مدون و تأثیرگذاری برای صرف این بودجه وجود دارد، یا بودجه‌های اختصاص‌داده‌‌شده صرف اموری چون نمایشگاه‌های تکراری و بی‌فایده می‌شود.

باید دید آیا ایده وجود ندارد یا مسئولان امر بی‌ایده‌اند. باید دید شخصی که مسئول معاونت فرهنگی و اجتماعی یک دانشگاه می‌شود، تا چه میزان بر اساس توانایی‌ها، خوش‌فکری، آشنایی با روان‌شناسی دانشجو و فضای دانشگاه انتخاب شده و تا چه میزان بر اساس فاکتورهای بی‌ربط دیگر! باید دید آیا بر بازخوردها و تأثیرات و بروندادهای این‌گونه بودجه‌ها نظارتی هست. این سؤالات، مخصوصا حالا که بودجه‌ی حجاب و عفاف افزایش پیدا کرده، مهم‌تر هم می‌شوند.